Onderwerp: TONEEL, VERWACHT
29 Augustus 2007
3 Zusters van Tsjechov door ToneelMeesters en jong aanstormend talent
Tekst en beeld van Mieke Kreunen (klik voor vergroting)
ToneelMeesters heet het nieuwe initiatief van Joop van den Ende Theaterproducties waarin grote verhalen uit het wereldrepertoire zullen worden opgevoerd. Hans Croiset is één van de toonaangevende regisseurs in de vaderlandse toneelwereld en van het klassieke repertoire. Hij richtte in 1973 het Publiekstheater op en stond aan de wieg van Het Nationale Toneel en Het Toneel Speelt. Hij hechtte er in zijn carrière altijd aan klassieke schrijvers voor een breed publiek toegankelijk te maken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Croiset werd gevraagd om de artistieke leiding van ToneelMeesters op zich te nemen.
De eerste productie van ToneelMeesters is een bijzondere want in het kader van het project Cum Laude, een jaarlijks professioneel podium voor de beste jonge afgestudeerde talenten van de Nederlandse toneelscholen. Jonge acteurs van nu spelen de jonge mensen uit het stuk 3 Zusters van Anton Tsjechov. Vorige week mocht de pers een stukje van de repetitie bijwonen en sprak ik met een tweetal jonge acteurs en regisseurs Hans Croiset en Karina Kroft. Xander van Vledder speelt de rol van Andrej, de broer van de drie zusters. Xander is zijn professionele carrière begonnen met kinderrollen in de musicals Elisabeth, Kruimeltje en Peter Pan. Geïnspireerd door collega's die hij daar ontmoette besloot hij naar de toneelacademie te gaan in Maastricht waar hij onlangs afstudeerde.
Zijn personage, die van broer Andrej, is een verlegen, onopvallende man waarvan de omgeving echter hoge verwachtingen heeft omdat hij een talentvol musicus is en bovendien wetenschapper. "Een beetje een 'mol' is het", zegt Xander over Andrej, "die het troeteldier is van zijn zusters en om aan die verstikkende situatie te ontsnappen trouwt met een plattelandsmeisje. Hij komt echter van de regen in de drup want zijn vrouw is nog tien keer erger dan zijn zussen en hij raakt helemaal ondergesneeuwd door haar geprononceerde aanwezigheid. Al zijn dromen mislukken en hij blijft gedesillusioneerd en mislukt achter met twee kinderen en een dominante vrouw. Dat proces van verval, decorumverlies en verloedering uit zich ook fysiek bij Andrej."
Ik vraag Xander hoe hij het thema van dit stuk zou verwoorden. "Verlangen naar een beter leven en de strijd tegen verveling. Het hele stuk door proberen de personages dingen en doen ze allemaal poginkjes die mislukken. Eigenlijk gaat het over de nutteloosheid van het leven."
Xander geeft aan het gevoel te hebben dat hij helemaal met zijn neus in de boter is gevallen. Hij leer zoveel in deze productie, vooral van Hans Croiset die zoveel uit iedereen weet je halen. "Hij is niet gauw tevreden en gaat door om te stimuleren mogelijkheden te zoeken waar een andere regisseur misschien zou ophouden. Het is eigenlijk een opleiding na de opleiding", aldus Xander. Na deze productie gaat Xander spelen in 'As You Like It' bij het Nationaal Toneel onder regie van Gerard Jan Rijnders, een regisseur met een veel afstandelijker benadering en vorig seizoen speelde hij bij de Theatercompagnie in 'Het Wijde Land' geregisseerd door Theu Boermans die in de regie graag voordoet hoe hij het graag wil hebben. "Allemaal verschillende stijlen maar niet de minste leermeesters", zo constateer ik en Xander glundert.
Hij komt van de toneelschool in Maastricht waar hij ook bewust voor gekozen heeft omdat die opleiding de meest ambachtelijke basis biedt in het acteursvak. Ik vraag hem of hij verschillen opmerkt tussen de studenten uit Maastricht en die van andere opleidingen. "Er zit wel verschil in benadering. Arnhemmers werken impulsiever en zoeken actiever naar een link met hun eigen gevoelswereld terwijl Maastrichtenaren werken op basis van de tekst en zich die ook heel goed vertrouwd kunnen maken."
Ook Ian Bok, die in 3 Zusters de rol speelt van Tsjeboetykin, ziet verschillen in de drie opleidingen. De Amsterdammers zoeken naar zijn idee vooral naar de theatrale kanten van een personage terwijl de Arnhemmers vooral heel dicht bij zichzelf beginnen. Hij heeft met bewondering de collega's uit Maastricht aan het werk gezien die zich vooral in het begin onderscheidden door een hele sterke tekstbeheersing en verwerking van het materiaal.
Ian leert in veel over het vak en over zichzelf van Hans Croiset en zijn collega's, die hij aan het werk ziet maar die hem ook respons geven op wat hij zelf doet. Hij vergelijkt een klassiek stuk als dit met klassieke muziek waar je heel goed je eigen instrument en partij moet kennen om de grootsheid en genialiteit van de muziek tot zijn recht te laten komen. Zo'n personage moet je eigenlijk schilletje voor schilletje afspellen tot je hem kunt doorgronden.
Dat brengt me natuurlijk op zijn rol, die van Tsjeboetykin. Wat is dat voor iemand? "Tsjeboetykin is een vriend van de familie die al heel lang bij de zussen in huis woont. Hij heeft de moeder nog goed gekend (zij is al 12 jaar dood) en was zelfs verliefd op haar. Nu is die affectie overgegaan op de zussen en Tsjeboetykin heeft zelf nooit een vrouw en kinderen gekregen. Het is een man met weinig 'afdruk' in het leven, zonder 'nalatenschap'. Daardoor dringt zich de vraag op of hij er eigenlijk wel is. Hij wil er veelal niet zijn, althans aan de ene kant, aan de andere kant wil hij niets liever dan er bij horen, meedoen en door anderen gewaardeerd worden. Hij is echter zelf onmachtig om zo'n gewenste situatie te creëren, eerder het tegendeel.
Ik vraag Ian hoe ze in het begin met hun personages aan het werk zijn gegaan. "Allereerst door te lezen en nog eens te lezen. Vervolgens hebben we allemaal een verhaal verteld over onze personages en daarop hebben de collega's en regisseurs gereageerd. Langzamerhand ontstaat er dan een systeem van zo'n personage waarin de tekst een plek vindt en waar je steeds verder in kunt doordringen. Ook ontdek je gaandeweg steeds meer verbanden tussen wat iemand op verschillende plekken doet of zegt."
Het 'er niet willen zijn' is wel echt het thema van de personage Tsjeboetykin, aldus Ian. In het hele stuk is het thema het feit dat en de wijze waarop mensen zichzelf handicaps toedichten, waardoor ze niet kunnen realiseren wat ze willen en naar verlangen. Ze creëren eigenlijk zelf steeds de weerstanden waar ze tegenop lopen als ze hun verlangens gaan realiseren.
Ian kijkt erg uit naar de première al slaat soms de schrik hem wel eens om het hart omdat het in de Stadsschouwburg is. Maar meestal vindt hij het vreselijk leuk, net als het meewerken aan deze productie. Op de toneelschool werd het door sommigen als 'not done' beschouwd om te werken voor een bedrijf als Joop van den Ende Theaterproducties, maar dat vooroordeel wordt door Ian resoluut weggeveegd! Het is fantastisch wat we hier doen en dat hier de mogelijkheden zijn voor zo'n productie.
Daar sluit ook Hans Croiset zich helemaal bij en hij gaat zelfs nog verder: "Het is uniek in de wereld dat er een volledig professionele productie wordt gemaakt met uitsluitend afgestudeerde acteurs!" Hij vindt het bovendien fantastisch om met deze jonge acteurs te mogen werken en geniet daar enorm van. "Dit heb ik nog nooit meegemaakt, zo geweldig!", straalt hij. Dat plezier en die passie straalt ook af van de weblog die Hans Croiset bijhoudt over het proces van de 3 Zusters en die ik al enige tijd met zeer veel genoegen lees. Hij blogte eerder al eens, bij het Nationaal Toneel voor Dood van een Handelsreiziger, op de site van het NT.
Wat het webloggen zo interessant maakt is dat allerlei informatie en overwegingen die anders de buitenwereld niet bereiken nu worden gecommuniceerd. Het expliciteert het proces en de fases die doorlopen worden om te komen tot een voorstelling. "Daarnaast", zo geeft Croiset aan, "speelt de weblog ook een rol in de interactie met zijn spelers die ook meelezen en reageren op de feedback of prikkels die ik daarin geef".
De acteurs houden eveneens (gezamenlijk) een weblog bij en Croiset op zijn beurt put daar weer uit. Hij lees er soms dingen die op zich onbeduidend lijken maar het niet zijn en hem inspireren om bepaalde dingen uit te werken met één van de acteurs.
Ook Croiset vraag ik naar het thema van dit stuk: "Als je je leven laat bepalen door een verlangen dan bereik je het niet. Je moet iets doen in het hier en nu! De zusters verlangen naar vroeger en vergooien daarmee alle mogelijkheden en talenten die ze hebben terwijl ze hunkeren naar iets buiten zichzelf." Dat laatste name is volgens Croiset ook bij veel jongeren van nu aan de hand. Ze weten niet wat ze moeten kiezen en verliezen zich dan onhaalbare dromen of idealen zonder er de daden aan te verbinden om dat doel te bereiken. Ze maken - net als de zusters - zichzelf het vervullen onmogelijk. Harry Mulisch zei dat onlangs kort en bondig over de 3 Zusters: "Ze willen naar Moskou en ze gaan niet". "Dat is eigenlijk waar het stuk over gaat en toch is het een meesterwerk", zo meent Croiset, "en dat is zo'n groot geheim!"
Nog iedere dag ontdekt hij nieuwe dingen in het stuk dat hij in de 70-er jaren voor het eerst regisseerde en dacht goed te kennen. "Het is zo geniaal gecomponeerd en dan niet zozeer in de zin van 'goed geschreven' maar het is een grote psycholoog die woorden kan vinden voor het labyrinth van wie al die mensen zijn, met zichzelf en met elkaar. Ze komen er niet uit, die personages, en de conclusie is dan ook dat ze misschien wel niet bestaan." Een constatering waarover je eindeloos kunt filosoferen en dat doen we dan ook eventjes.
Croiset baseert zich in zijn regie op de verschillende personages. Hij fixeert zich steeds op een ander personage en probeert vanuit diens rol het stuk te doorgronden. In die regie wordt hij geassisteerd door de jonge regisseur Karina Kroft, die in deze productie een kans zag om de grote zaal beter te gaan beheersen. Een jaar geleden zijn Croiset en Kroft in gesprek geraakt over de 3 Zusters en zijn ze op één lijn gekomen ten aanzien van het stuk. Beiden houden ze van klassieke verhalen uit het wereldrepertoire. Beiden genieten ze van de geweldige luxe om met goede faciliteiten en toptalent te mogen werken aan een klassiek stuk zonder inhoudelijk consessies te hoeven doen.
Met de regisseurs samen bespreek ik de verschillen tussen de drie toneelopleidingen. Dat wordt een interessante discussie want Croiset is verbonden aan Maastricht en Kroft voelt zich verbonden met Amsterdam waar ze heeft gestudeerd. Onderwerp van discussie is het evenwicht tussen enerzijds wie de acteurs is en hoe hij zich theatraal uit en anderzijds wat hij kan en wat zijn vakmatige bagage is. Inspiratie versus ambacht zou je kunnen zeggen. Croiset en Kroft leggen ieder een ander accent en dat is interessant en inspirerend.
"Dat is ¼berhaupt een fantastisch bij-effect van deze werkwijze in de regie", vertelt Karina. "Je neemt niets voor kennisgeving aan van jezelf of van de ander en vraagt je steeds af wat jouw inbreng zou zijn geweest of hoe jouw volgende stap er uit moet zien". Voor haar is het een uitgelezen kans zich als regisseur verder te definiëren, met name ook op het gebied van leiderschap, en zich daarin verder te ontwikkelen. Hoewel Croiset weldegelijk de kapitein op het schip is en daarom het laatste woord heeft, is het nog niet aan de orde geweest dat hij het machtswoord moest spreken. Ze verwachten beiden ook niet dat dat nog gaat gebeuren, "al was het alleen maar omdat we allebei Weegschaal zijn", zo constateert Karina lachend.
Karina heeft een uitgesproken voorkeur voor grote glorieuze verhalen. Haar ouders hebben haar als kind kennis laten maken met verhalen zoals de Ilias, Koning Arthur en de Drie Musketier en die voorliefde is gebleven. In haar werk vindt ze het fijn om zich te verhouden tot iets dat groter is dan zijzelf en grijpt ze liever naar de metafoor van het klassieke verhaal dan naar het specifieke verhaal van een persoonlijke tekst of nieuw script. "Daar waar het wringt, daar zit het interessante voor mij en daar zit ook de kunst", zo stelt ze.
Die grote zaal dat heeft ze al eens een keer gedaan bij het Nieuw Noordelijk Toneel met de Getemde Feeks. Kippenvel en hartkloppingen kreeg ze ervan, "want die grote zaal, dat is magie!". "En dan het doek...", probeer ik mee te voelen. "Nee, geen doek", antwoordt Kroft onmiddellijk. Oh nee, natuurlijk niet. Ook dat is een interessante discussie maar die kun je lezen op de weblog van Hans Croiset. Misschien dat Karina nog mee gaat bloggen zodat we ook haar kant van die discussie via het weblog kunnen volgen. Ik ben benieuwd.
Gisteren viel de uitnodiging voor de première hier in de bus. Dat is al snel, op 18 september aanstaande en in de Stadsschouwburg in Amsterdam. Ik ben na deze kennismaking met het stuk, de spelers en regisseurs helemaal geïnspireerd en kijk er enorm naar uit. Voor meer informatie kun je terecht op de website waar je ook de weblog van de acteurs kunt vinden. Die van Hans Croiset vind je hier.
3 Zusters - website
Cast
Ian Bok, Lottie de Bruijn, Justus van Dillen, Tjeerd Gerritsen, Lien De Graeve, Jeroen Gunning, Sadettin Kirmiziy ¼z, Anne Lamsvelt, Joris Maussen, Laura Mentink, Boy Ooteman, Michel Visser, Xander van Vledder, Tanya Zabarylo
Tekst - Anton Tsjechov
Regie - Hans Croiset met Karina Kroft
Vertaling - Judith Herzberg